Σάββατο 22 Απριλίου 2017

Το βιβλίο στο Βυζάντιο

Τετραευάγγελο 12ος αιώνας

Το βιβλίο στο Βυζάντιο

Στο Βυζάντιο συναντούμε δύο τύπους βιβλίων : το ειλητάριο ή ειλητό και τον κώδικα.
Το ειλητάριο ήταν γνωστό από τους αρχαίους Έλληνες και Ρωμαίους, οι οποίοι το κατασκεύαζαν από πάπυρο και το ονόμαζαν κύλινδρο. Το ειλητάριο στη Βυζαντινή εποχή ήταν από ορθογώνιο κομμάτι παπύρου, περγαμηνής ή χαρτιού το οποίο τυλιγόταν γύρω από έναν άξονα σε κάθετη ή σπανιότερα σε οριζόντια διεύθυνση. Ο αναγνώστης όταν διάβαζε το κείμενο ξετύλιγε λίγο λίγο με το αριστερό χέρι και το ξανατύλιγε με το δεξί. Από τα ρήματα ειλείν και ανελίσσειν που δηλώνουν ακριβώς αυτή την κίνηση, ο τύπος αυτός του βιβλίου ονομάστηκε ειλητάριο ή ειλητό.


Στα ειλητάρια οι Βυζαντινοί έγραφαν σύντομα κείμενα, όπως λειτουργίες των Πατέρων αλλά κυρίως διοικητικά έγγραφα και γράμματα. Για να εξασφαλιστεί το απόρρητο της αλληλογραφίας έκλειναν το ειλητό με βουλοκέρι που έφερνε τη σφραγίδα του αποστολέα.

Τα αυτοκρατορικά έγγραφα τα έκλειναν με χρυσή σφραγίδα και ονομάζονταν χρυσόβουλα. Το χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (1301 μ.Χ) που φυλάσσεται στο Βυζαντινό Μουσείο, περιέχει προνόμια που έδωσε ο αυτοκράτορας στην Μονεμβασιά. Χρυσόβουλα επίσης υπάρχουν στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους, της Μονής της Πάτμου και του Βατικανού. 

Δέσιμο τετραδίων σε τόμο
Δέσιμο τετραδίων σε τόμο
Tο ειλητάριο δεν ήταν κατάλληλο για τη συγγραφή μεγάλων και πολλών κειμένων γι αυτό το λόγο από τον 3ο αι. μ. Χ. και έπειτα οι Βυζαντινοί κατασκεύασαν ένα δεύτερο τύπο βιβλίου, τον κώδικα στον οποίο έγραφαν μεγάλα κυρίως κείμενα, όπως η Βίβλος. Χρησιμοποίησαν το φτερό χήνας από τον 4ο αιώνα μ.Χ. και μετά. Το 331 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ανέθεσε στον Ευσέβιο Καισαρείας να του προμηθεύσει 50 περγαμηνούς κώδικες που περιείχαν την Αγία Γραφή για τις εκκλησίες της νέας πρωτεύουσας. Πολλές φορές κείμενα παπύρου αντιγράφονταν σε περγαμηνή για να σωθούν από την καταστροφή, αφού ο πάπυρος ήταν και ευπαθής και δύσχρηστος. Ο κώδικας, πρόδρομος του σημερινού τετραδίου, αποτελείται από μεγάλα κομμάτια χαρτιού ή περγαμηνής, διπλωμένα δύο φορές στα δύο. Στο τέλος όλα τα κομμάτια δένονταν σε τόμο.

Οι πολυτελείς κώδικες που προορίζονταν για τον αυτοκράτορα και τους πλούσιους αξιωματούχους ήταν περίτεχνα διακοσμημένες με πολύτιμες πέτρες, χρυσό, μαργαριτάρια και σμάλτο.

***

Χρυσόβουλο Ανδρόνικου Β' Παλιολόγου, 1301. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών
Χρυσόβουλο Ανδρόνικου Β’ Παλιολόγου, 1301. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών
Το βιβλίο δεν ήταν απλώς χειροποίητο, ήταν προϊόν κοπιώδους χειρωνακτικής εργασίας. Κόστιζε στους βιβλιόφιλους να το αποκτήσουν και, αν τύχαινε να φθαρεί, δύσκολα το αντικαθιστούσαν. Η προστασία του ήταν πρώτο μέλημα. Από αυτή την πρακτική ανάγκη γεννήθηκε το επάγγελμα του «βιβλιοαμφιάστη», με δικά μας λόγια του βιβλιοδέτη, που εξελίχθηκε στην τέχνη της βιβλιοδεσίας.

Είναι μειωτικό να χαρακτηρίσει κανείς με τον τρέχοντα όρο «εξώφυλλα» τα προϊόντα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής βιβλιοδεσίας από τον 11ο ως τον 19ο αιώνα. Δύο ξύλινες ορθογώνιες πλάκες αγκαλιάζουν προστατευτικά χειρόγραφες σελίδες από πάπυρο ή περγαμηνή, βγαλμένες από τα χέρια ειδικευμένων μοναχών ή επαγγελματιών αντιγραφέων από ιδιωτικά καλλιγραφεία σε όλη τη βυζαντινή επικράτεια.

Ντύνονται με βελούδο, μετάξι και πορφύρα. Επενδύονται με χρυσό και ασήμι. Κοσμούνται με πολύτιμους λίθους, με ελεφαντοστό και παραστάσεις από σμάλτο. Φτερωτοί δράκοι, γρύπες, δικέφαλοι αετοί, τρίτωνες, κρίνα και άνθινες μπορντούρες, ανάγλυφα αποτυπωμένα, διακοσμούν δερμάτινα καλύμματα. «Κλείστρα», περίτεχνα μεταλλικά ελάσματα, συγκρατούν τα δύο μέρη του καλύμματος προστατεύοντας την ευαίσθητη περγαμηνή από τις αλλαγές της θερμοκρασίας και την υγρασία. «Γόμφοι», διακοσμητικά μεταλλικά καρφιά, σε σχήμα άνθους, κουμπιού ή αμυγδάλου, στις τέσσερις γωνίες κάθε πλευράς προφυλάσσουν τη βαρύτιμη διακόσμηση από την τριβή στο ράφι και τη φθορά.

Φύλλο πορφυρού τετραευάγγελου (Κώδικας 6ου αιώνα). Το φύλλο περιέχει το κατά Ματθαίον 14. 22-31. Το σπάραγμα ανήκει στον πορφυρό κώδικα Ν, που σήμερα βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αγίας Πετρούπολης. (Grec. 537 ) Οι λίγοι πορφυροί κώδικες που σώζονται έως σήμερα χρονολογούνται τον 6ο αι. και περιέχουν βιβλία της Αγίας Γραφής. Το κείμενο είναι γραμμένο με αργυρό και χρυσό χρώμα σε σελίδες βαμμένες με πορφυρό χρώμα. Ως εξαιρετικά πολυτελείς κώδικες, πιθανόν να προορίζονταν για βιβλιόφιλους του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος. Πιστό αντίγραφο του φύλλου χειρογράφου  εκτίθεται σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
Φύλλο πορφυρού τετραευάγγελου (Κώδικας 6ου αιώνα). Το φύλλο περιέχει το κατά Ματθαίον 14. 22-31. Το σπάραγμα ανήκει στον πορφυρό κώδικα Ν, που σήμερα βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αγίας Πετρούπολης. (Grec. 537 ). Οι λίγοι πορφυροί κώδικες που σώζονται έως σήμερα χρονολογούνται τον 6ο αι. και περιέχουν βιβλία της Αγίας Γραφής. Το κείμενο είναι γραμμένο με αργυρό και χρυσό χρώμα σε σελίδες βαμμένες με πορφυρό χρώμα. Ως εξαιρετικά πολυτελείς κώδικες, πιθανόν να προορίζονταν για βιβλιόφιλους του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος. Πιστό αντίγραφο του φύλλου χειρογράφου εκτίθεται σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Αντικείμενα τέχνης που μαρτυρούν τις εξελίξεις στην τέχνη κάθε εποχής, οι «σταχώσεις», οι βιβλιοδεσίες των Βυζαντινών, αποτελούν επίσης «πηγή για την ιστορία, την πολιτική, την οικονομία και τα πνευματικά ρεύματα κάθε εποχής». «Οι πολυτελείς σταχώσεις της μέσης βυζαντινής εποχής, τις οποίες συναντούμε κυρίως σε ευαγγελιστάρια και λειτουργικά κείμενα, αρκετά εκ των οποίων ήταν διπλωματικά δώρα, λειτουργούσαν ως επίδειξη πλούτου και επιβεβαίωση του κύρους της Εκκλησίας και της αυτοκρατορικής αυλής που είχαν παραγγείλει την κατασκευή τους. Οι παραστάσεις που τις διακοσμούν απεικονίζουν, εκτός από τη Σταύρωση, την Ανάσταση και άλλα θρησκευτικά θέματα, και ζητήματα που απασχόλησαν τη βυζαντινή κοινωνία, όπως η εικονομαχία».

Τα κοινά χαρακτηριστικά μορφής βιβλίων ανά χρονικές περιόδους, μαρτυρούν ότι οι βιβλιοδέτες ακολουθούσαν τις αισθητικές τάσεις των εποχών τους και αυτό συνεχίζεται μέσα τους αιώνες. Σημειωτέον ότι στον ελλαδικό χώρο, το χαρτί έφτασε τον 11ο αιώνα επί Ειρήνης Κομνηνής, ενώ το παλαιότερο βυζαντινό έγγραφο από χαρτί, θεωρείται το χρυσόβουλο του Κωνσταντίνου Μονομάχου για την Μονή Μεγίστης Λαύρας και χρονολογείται το 1052.

Ευαγγελιστάριο (Κώδικας 11ου αιώνα). Φέρει μεταγενέστερες προσθήκες σε χαρτί και περγαμηνή. Το πορτρέτο του ευαγγελιστή Λουκά, σε μονό φύλλο σκληρής περγαμηνής, χρονολογείται τον 13ο αιώνα και αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη στον κώδικα, μαρτυρία της συνεχούς χρήσης του ευαγγελισταρίου.
Ευαγγελιστάριο (Κώδικας 11ου αιώνα). Φέρει μεταγενέστερες προσθήκες σε χαρτί και περγαμηνή. Το πορτρέτο του ευαγγελιστή Λουκά, σε μονό φύλλο σκληρής περγαμηνής, χρονολογείται τον 13ο αιώνα και αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη στον κώδικα, μαρτυρία της συνεχούς χρήσης του ευαγγελισταρίου.

Δυτικοί και ανατολικοί λαοί ακολούθησαν τη βυζαντινή παράδοση των πολυτελών σταχώσεων. Κωνσταντινουπολίτες λόγιοι μετέφεραν, μετά την άλωση της Πόλης, τη βιβλιοδετική τεχνογνωσία στα νεόκοπα τυπογραφεία της Δύσης και στην ενετοκρατούμενη Κρήτη. «Οι δερματόδετες βιβλιοδεσίες των κρητικών εργαστηρίων με την πυκνή διακόσμηση με έγκαυστα σχέδια ταξιδεύουν ως τη βιβλιοθήκη του Καρδινάλιου Βησσαρίωνα και σε άλλες φημισμένες βιβλιοθήκες».

«Αργότερα, στη διάρκεια των πρώτων αιώνων της οθωμανικής κυριαρχίας, η βιβλιοδεσία ατονεί, γεγονός που μαρτυρεί την ένδεια των Ελλήνων αλλά και την έλλειψη σκοπού και διάθεσης. Οι λιγοστοί βιβλιοδέτες εργάζονται σε μοναστήρια, συντηρώντας παλαιά βιβλία ακολουθώντας τη βυζαντινή τεχνική, ενώ η βιβλιοδεσία των χρόνων της Επανάστασης ακολουθεί κατά κανόνα δυτικά πρότυπα, από τα οποία εμπνέονται εκείνη την εποχή οι Έλληνες ενθεγέρτες διανοούμενοι».

Πηγές


Βυζαντινών Ιστορικά : Τα βιβλία στο Βυζάντιο
Βυζαντινό Μουσείο: Η τέχνη της Βιβλιοδεσίας
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο : Συλλογή Χειρόγραφων Κωδίκων και Εγγράφων
Η βιβλιοδεσία από το Βυζάντιο ως τη σύγχρονη εποχή




Δεν υπάρχουν σχόλια: