Το διήγημα

Το διήγημα

Δημήτρη Ε. Ευαγγελίδη

Ως διήγημα (short story) ορίζεται μια κατηγορία πνευματικής δημιουργίας που απέκτησε σημαντική θέση στην λογοτεχνία πολλών χωρών σχετικά πρόσφατα.

Όπως αναφέρεται: «…Μόλις το 1933 προσδιορίζεται στο παράρτημα του  Oxford English Dictionary ο όρος «διήγημα» ως ιδιαίτερο λογοτεχνικό είδος και κερδίζει επίσημα την είσοδό του στο λεξιλόγιο των Άγγλων αναγνωστών. Η θεωρητική συζήτηση γύρω από την μορφή του διηγήματος είχε αρχίσει έναν αιώνα πριν από το καθυστερημένο βάφτισμά του, με μερικά δοκίμια του Edgar Allan Poe, η εξέλιξή της όμως υπήρξε αργή κι ακόμη βρίσκεται σε ανώριμη κατάσταση…». (1)

Ο καθορισμός ενός κειμένου ως διηγήματος διαφέρει από χώρα σε χώρα, στην ουσία από γλώσσα σε γλώσσα. Για παράδειγμα: «…Η Γερμανία παρήγαγε πολυάριθμες φιλολογικές μελέτες σχετικά με το διήγημα, συχνά όμως επηρεάζονται αρνητικά από μία σχολαστική ταξινομική καθαρολογία, που τοποθετεί την Novelle (Νουβέλλα) σε αντιπαράθεση προς το Kurzgeschichte (Διήγημα), το καθένα θεωρούμενο ως χωριστός τύπος, ενώ στην αγγλική γλώσσα το «διήγημα» (short story) αποτελεί περιεκτική έννοια…». (2)

Χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ενός ή περισσοτέρων προσώπων γύρω από τα οποία εκτυλίσσεται η πλοκή της υπόθεσης του διηγήματος, η οποία έχει αρχή, μέση και τέλος, χωρίς όμως αυτή να διαθέτει υποχρεωτικά μια λογική συνέπεια, όπως συμβαίνει π.χ. στο διήγημα του Φραντς Κάφκα «Ένας αγροτικός γιατρός» (Ein Landarzt) “...που παρουσιάζει ένα σουρεαλιστικό υποκατάστατο στην θέση της αιτιολογικής οργάνωσης του υλικού…». (3)

Έτσι, διαφέρει από μια απλή αφήγηση ενός γεγονότος, τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις, κάποιο προσωπικό ημερολόγιο, ένα πολιτικό, ιστορικό ή φιλοσοφικό δοκίμιο ή την περιγραφή μιας κατάστασης, που ΔΕΝ ανήκουν στο λογοτεχνικό είδος που ορίζεται ως διήγημα.

Ένα επίσης σημαντικό θέμα είναι το μέγεθος της αφήγησης που καταγράφεται σε ένα διήγημα, με άλλα λόγια μεταξύ ποίων ορίων σε σελίδες οφείλει να κυμαίνεται, ώστε να είναι «διήγημα», έστω και εκτεταμένο και όχι νουβέλλα ή μυθιστόρημα;

                Εννοείται πως είναι πρακτικά αδύνατον ένα κείμενο κάτω από δύο σελίδες να μπορέσει να διασφαλίσει εκείνα τα χαρακτηριστικά (π.χ. ελάχιστη κατανοητή πλοκή) που θα το χαρακτηρίσουν ως σύντομο έστω, αλλά «διήγημα».

_____________________________________

(1) Ian Reid: Το Διήγημα – Εκδόσεις «Ερμής», Αθήνα 1982, σελ. 9  

(2) ό. π. σελ. 11

(3)  ό. π. σελ. 17

  

            Στο άλλο άκρο, στις πόσες σελίδες ή χιλιάδες λέξεις (για να είμαστε πιο σαφείς), πρέπει να ολοκληρώνεται το κείμενο ώστε να μη μεταπίπτει σε άλλη λογοτεχνική κατηγορία;

Δυστυχώς δεν υπάρχει σαφής απάντηση. Ο σπουδαίος Βρετανός λογοτέχνης Σώμερσετ Μωμ (Somerset Maugham, 1874-1965), ο οποίος διέπρεψε σ’ αυτό το είδος, έγραψε διηγήματα μεταξύ 1500 και 20.000 λέξεων, αν και τα τελευταία δύσκολα θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως διηγήματα.

Ιστορικά, θα μπορούσαμε να αναζητήσουμε τις ρίζες αυτού του λογοτεχνικού είδους στους Μύθους του Αισώπου, των αρχών του 6^ου αιώνα π.Χ. οι οποίοι δεν ήσαν απλές ιστοριούλες ή παραμυθάκια, όπως νομίζουν πολλοί ημιμαθείς σήμερα. Οι φιλόλογοι τους κατατάσσουν μεν στο λογοτεχνικό είδος της αλληγορίας ή παραβολής, αλλά πολλές από αυτές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν διηγήματα με την σημερινή έννοια του όρου (όπως π.χ. η ιστορία με τον μεσόκοπο άνδρα που είχε δύο ερωμένες, μια μικρότερη σε ηλικία από αυτόν και μια μεγαλύτερη και η μεν πρώτη του ξερίζωνε τις άσπρες τρίχες για να φαίνεται νεώτερος, ενώ η δεύτερη τις σκούρες για να φαίνεται μεγαλύτερος από αυτήν, μέχρι που κατάντησε φαλακρός).

Πολύ γνωστές είχαν γίνει στον ελληνορωμαϊκό κόσμο στην διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων π.Χ. (ελληνιστικοί χρόνοι) οι λεγόμενες «Μιλήσιες ιστορίες» (από το όνομα του δημοφιλούς συγγραφέα τέτοιων αφηγημάτων Αριστείδη του Μιλήσιου, γύρω στο 100 π.Χ.), που πολλές μεταφράστηκαν στα λατινικά ή διασκευάστηκαν από Ρωμαίους συγγραφείς και οι οποίες ήσαν στην ουσία σύντομα διηγήματα, όπως η περίφημη ιστορία της χήρας της Εφέσου, που διασκευάστηκε από τον Πετρώνιο (Gaius Petronius, 27 - 66 μ.Χ.), τον συγγραφέα του «Σατυρικόν». Πολλές από τις αφηγήσεις στις πασίγνωστες αραβικές «Χίλιες και μία Νύχτες» αποτελούν επίσης διηγήματα με την πλήρη σημασία του όρου.

Σε κάποιο επόμενο κείμενο θα αναφερθούμε στο λογοτεχνικό είδος της Νουβέλλας, καθώς και στο Μυθιστόρημα.

Δημήτρης Ε. Ευαγγελίδης

Έδεσσα, 27 Αυγούστου 2015